Yakın zamana kadar eğitim ve öğretimde esas olan eğitici / öğretici (=hoca) idi. Öğrencinin seçiminden müfredatın tespit ve tatbikine, öğrenciyi kabul veya red etmeye karar veren oydu. İlim sahibi olmak isteyen genç; hocayı bulur, önünde diz çöker ve hocasının anlattıklarını can kulağı ile dinlerdi. Hocası başka bir yere tayin olunsa o da peşi sıra gider ve öğrenimine öylece devam ederdi. Kısacası eğitim-öğretim, hoca merkezliydi.
İlim ve kabiliyet taşıyan sanat meraklısı gençler, özellikle İstanbul’da medrese dışındaki yerlerde de birikim kazanmaya devam ederlerdi. Bu bazen bir aktar dükkânı olur, bazen kunduracı, şekerci dükkânı… Özellikle on altıncı yüzyıl İstanbul’unda birer edebiyat ve sanat öğretim merkezi konumunda olan böyle dükkânlara çok rastlanmaktaydı. Rahiki’nin aktar dükkânı, Kandi’nin şekerci dükkânı, Enveri’nin mürekkep yapıp sattığı dükkânı bunların en meşhurlarındandır.
Belki bunlardan daha iyi bilineni, usta ve üstat şair Zati’nin Beyazıt’ta bulunan mütevazı dükkânıdır. Zati bu dükkânı aslında geçim derdiyle açmıştı, ancak kısa zaman içinde dükkâncığının, aralarında dönemin büyük şairlerinin de bulunduğu öğrencilere sahip bir okul olacağını nereden bilecekti? Beyazıt Camii’nin avlusunda bir köşede yer alan bu küçük dükkânda Zati, geçimini sürdürebilmek için tespih, misk, takke, mesh vb. şeyler satar; bazen de nazı geçen kimseler istediğinde remil denilen kum falına bakardı. Ara sıra ısmarlama şiirler de yazar, özellikle genç âşığın hislerine tercüman oluverirdi.
Bu sıra dışı dükkânın en önemli müdavimleri arasında Baki, Yahya Bey, Nev‘i, Fazli gibi büyük şairler de vardı. Çeşitli ilmi ve edebi sohbetlerin yanı sıra şairlik kabiliyeti bulunan gençler, yazdıklarını bu dükkâna getirip Zati’ye gösterirler; onun tenkit ve önerileriyle şiirlerini düzeltirler, böylece öğrenir ve yetişirlerdi. Hatta üstatları Zati, onların beğendiği mısralarını aparır, kendine mal eder; onlar yine de bu duruma ses çıkarmak bir kenara bazen gurura bile kapılırlardı.
Zati, yaşı iyice ilerleyince dükkânını Aksaray, Horhor semtindeki evinin yakınına taşıdı. Beyazıt’taki edebiyat mahfeli buraya taşınmış oldu. Böylece Zati, çok yazmış olmak ve pek çok orijinal mısralar yazmak gibi özellikleri dışında edebiyat tarihimize nice şairlerin hocası olarak da ismini yazdırmıştır.
Günümüzde İstanbul ve tarihsel zenginliği bulunan birkaç şehrimizde buna benzer edebiyat mahfillerinin var olduğu bilinmektedir. Bu tür bir mekân olduğu sanılan yahut bizzat öyle olduğunu iddia eden yerlerin pek çoğu dedikodu ve malayani üretmekten başka bir şey yapmamaktadırlar.
Bilgi:
Prof.Dr. Murat Ali Karavelioğlu
Murat Ali Karavelioğlu
Murat Karavelioğlu